Dordrecht is in de ban van de herdenking 400 jaar Synode van Dordrecht. Bijeenkomsten, lezingen, tentoonstellingen, boeken, artikelen in tijdschriften, evenementen, radio- en tv-programma’s…
Alle media doen hun best uit te leggen waar het over gaat, elk met een eigen interpretatie.
Soms ver gezocht en ver van de historische, werkelijke betekenis.
Geen scheiding tussen Kerk en Staat
Het begrijpen van de betekenis van de Dordtse Synode is best lastig. Er zijn meerdere – meestal ingewikkelde invalshoeken. Het helpt al een heel stuk wanneer de Dordtse Synode ingekaderd wordt in een toegespitst jaartallenlijstje. Het speelt zich allemaal af in de 80-jarige oorlog, de opstand tegen Spanje. En bedenk dat in die tijd er zeker geen sprake was van een scheiding tussen Kerk en Staat. Alles was nauw met elkaar verweven. De theologie en de politiek vormden toen nog een onlosmakelijke eenheid. Landsbestuurders stonden tegenover elkaar in politieke opvattingen, maar even goed in godsdienstige. En dat maakte het knap lastig en kon het er bovendien ongemeen fel aan toe gaan. De landsbestuurder Van Oldenbarnevelt werd er zelfs om onthoofd en tientallen predikanten werden het land uitgejaagd!
Een beknopte voorgeschiedenis in jaartallen
| 1521 | Begin van vervolgingen van de aanhangers van de Reformatie in de Nederlanden | |
| 1555 | Onder de regering van de Spaanse vorst Filips II worden protestanten hevig vervolgd en groeit het verzet tegen de Spaanse overheersing | |
| 1566 | De beeldenstorm – die in de Zuidelijke Nederlanden is begonnen – bedoelt de invloed van Spanje en Rome terug te dringen. Op ongepaste wijze. In Dordrecht heeft de beeldenstorm een rustig verloop | |
| 1572 | Dordrecht wordt door de Geuzen bevrijd van de Spaanse overheersing en wordt calvinistisch. Vanuit Dordrecht worden bondgenoten gezocht om Willen van Oranje te steunen: de Eerste Vrije Statenvergadering te Dordrecht | |
| 1573 | Willem van Oranje neemt deel aan het Heilig Avondmaal in de Grote Kerk van Dordrecht |
De opmaat naar het conflict in jaartallen
| 1575 | Na het ontzet van Leiden (het verjagen van de Spanjaarden door de Geuzen) wordt in Leiden een universiteit gesticht, de eerste met een calvinistische inslag. Latere theologische professoren zijn Arminius en Gomarus | |
| 1581 | De Staten van de Noordelijke Nederlanden zweren Filips II af: “Wij verwerpen de koning, ook omdat hij, gezworen vijand van de ware godsdienst en van Gods Woord, op generlei wijze het bestuur van het land hebben wil, dan op voorwaarde van het Rijk van Christus te kunnen uitroeien” | |
| 1584 | De door Filips II in de ban gedane Willem van Oranje wordt vermoord | |
| 1600 | De Spanjaarden worden verslagen door prins Maurits (zoon van Willem van Oranje) in de slag bij Nieuwpoort (Vlaanderen) | |
| 1609 | Wapenstilstand met Spanje voor een periode van twaalf jaar. Intern ontstaan staatkundige meningsverschillen tussen Maurits en Van Oldenbarnevelt (de eigenlijke bestuurder van het land), maar ook godsdienstige twisten tussen de aanhangers van de visie van Arminius en de aanhangers van Gomarus. Maurits kiest partij voor Gomarus, Van Oldenbarnevelt voor Arminius | |
| 1618 | De theologische geschillen blijven de gemoederen bezig houden en moeten geslecht worden op een synode te Dordrecht. De Synode wordt geopend op 13 november 1618 in de Grote Kerk te Dordrecht. Er wordt een half jaar lang vergaderd in een zaal van de Kloveniersdoelen. Op 29 mei 1619 wordt de Synode ook weer in de Grote Kerk afgesloten |
Eenheid en verdeeldheid
In de strijd tegen de koning van Spanje – die immers niet langer “geëerd” kon worden – groeit tegen de verdrukking in een nieuwe staat: de Republiek der Verenigde Nederlanden. Met alle nieuwe ontwikkelingen en onzekerheden van dien.
Eenheid onder de bevolking was noodzakelijk. Verdeeldheid vanwege de religie komt nu zeer ongelegen. Het al jaren op universitair niveau slepende theologische conflict tussen de aanhangers van de Leidse professoren Arminius en Gomarus gaat nu ook de gemoederen bezig houden van het gewone kerkvolk. En dan groeit de tweespalt in een hoog tempo, met uitingen over en weer op onaangename wijze. Een kerkelijke vergadering – synode – moet snel een eind maken aan de discussies en de groeiende verdeeldheid.
De keuze voor Dordrecht
Dordrecht – de belangrijkste stad in het gewest Holland – wordt door de overheid aangewezen als vergaderplaats. Dordrecht had reeds ervaring met het organiseren van eerdere synodes en was een stad gebleken zonder heftige uitingen tussen remonstranten (Arminius) en contra-remonstranten (Gomarus). Of beter gezegd: Dordrecht sympathiseerde vooral met de contra-remonstranten.
Deze bewuste keuze voor Dordrecht lijkt een voorbode te zijn voor een niet geheel onpartijdige stellingname bij het uitwisselen van de verschillende standpunten. De uitnodiging aan verschillende buitenlandse theologen de synode bij te wonen moest die schijn van vooringenomenheid voorkomen. Daarnaast heeft men ook dankbaar gebruik gemaakt van de kennis die deze buitenlandse gasten inbrachten.
Spanning in de Kloveniersdoelen
Er wordt een vergaderruimte gevonden in het verenigingsgebouw van de plaatselijke schutterij, de Kloveniersdoelen*. Speciaal voor deze gelegenheid getimmerde vergaderbanken bieden plaats aan de kerkelijke afgevaardigden uit de gewesten, de delegaties van de burgerlijke overheid en de waarnemers/adviseurs uit het buitenland. Kerk, staat en politiek waren in die tijd nog geen gescheiden terreinen. Zodoende speelde de politieke verdeeldheid onder de vertegenwoordigers van de overheid al vanaf het begin op de achtergrond een rol: men sympathiseerde of met prins Maurits of met raadpensionaris Van Oldenbarnevelt, d.w.z. met prins Maurits de contra-remonstranten of met Van Oldenbarnevelt de remonstranten. Daar kwam nog bij dat Van Oldenbarnevelt (en dus ook de remonstranten) er van verdacht werd aan te sturen op een akkoord met de Spanjaarden.
* De Kloveniersdoelen zijn in 1859 wegens de bouwvallige staat gesloopt.
Drukte in Dordrecht
De vergaderingen staan onder leiding van ds. Johannes Bogerman. Vanwege het internationale en vooral theologisch geschoolde gezelschap is de voertaal Latijn. In een tijdsbestek van 29 weken wordt 180 keer vergaderd. Al die tijd verblijven de synodeleden in Dordrecht, logerend in herbergen, voormalige kloosters of ondergebracht bij particulieren. Aan de synodeleden wordt een dagvergoeding ter compensatie van de gemaakte kosten verstrekt. De Dordtse middenstand heeft er een behoorlijk graantje van kunnen mee pikken.
Agenda van de Synode
Drie belangrijke onderwerpen staan op de agenda:
- het definitief vaststellen van de kerkorde, de Dordtse Kerkorde. De kerkorde beschrijft de praktische gang van zaken in het kerkelijk leven
- het besluit de Bijbel te vertalen vanuit de grondtalen Hebreeuws en Grieks in het Nederlands, de “Statenvertaling”. De vertaling dankt haar naam aan de geldschieter ervan, de Staten-Generaal. De Staten-Generaal begrepen dat een nieuwe bijbel zowel de eenheid als het prestige van de nog jonge republiek ten goede zou komen. De vertaling was bijna 20 jaar later, in 1637, gereed. Johannes Bogerman, de voorzitter van de Synode, leverde ook een grote bijdrage aan de vertaling. De Statenvertaling heeft grote invloed gehad op de taalontwikkeling en op de Nederlandse cultuur
- een standpunt bepalen t.a.v. de opvattingen van Arminius. Dit laatste punt heeft de meeste tijd gevergd. De aanhangers van de opvatting van Arminius – Arminius zelf is al in 1609 overleden – hadden een geschrift (remonstrantie) opgesteld met daarin een vertolking van hun standpunten. De aanhangers van de opvattingen van Gomarus – indertijd te Leiden een collega-hoogleraar van Arminius – stellen een contra-remonstrantie op. De centrale vragen bij deze “godsdiensttwisten” waren:
- Hoe vrij is de mens zelf te bepalen of hij gelooft of niet?
- Hoe verhoudt zich dat met de bestemming die God met de mens voor heeft?
- Welke plaats neemt de genade van God in Christus Jezus in voor elke zondaar?
- Is God zowel een verkiezende als een verwerpende God?
Begrippen die hierbij gebezigd worden zijn: voorbestemming, voorbeschikking, verkiezing, uitverkiezing, verwerping, predestinatie of dubbele predestinatie.
Op de synode moet het tot duidelijkheid komen. En dat gaat moeizaam!
Het verloop van de vergaderingen
De Arminianen komen na herhaalde oproepen niet met een verduidelijking van hun standpunt, vertragen de vergaderingen en roepen zodoende irritatie op. Dat de Arminianen zich niet gelukkig voelden met de gang van zaken op de synode is wel te begrijpen. De vergadering werd geleid door Gomaristen. De teneur van de synode was van begin af aan: afrekenen met de Arminianen! De plaats die de Arminianen toegewezen kregen in de vergaderzaal is typerend voor de verhoudingen en nogal intimiderend: een tafel in het midden van de vergaderzaal met rondom banken bezet door voornamelijk Gomaristen. En de vertegenwoordigers van de politiek lieten van tijd tot tijd duidelijk weten of het wel de goede – door hun gewenste – kant op ging.
Het geduld van voorzitter Bogerman raakt op na een aantal weken aandringen en nutteloze discussies en stuurt de gedaagde Arminianen uit de vergadering: “Gaat heen!”
Het standpunt over de heikele vragen wordt nu geformuleerd zonder de directe inbreng van de Arminianen. Resultaat: vijf artikelen tegen de Remonstranten, de Dordtse Leerregels. Op 6 mei 1619 worden de Leerregels door voorlezing in de Grote Kerk gepresenteerd.
De hoofdgedachte van de Dordtse Leerregels
- Alle mensen zijn zondaars. Ze verdienen eeuwige straf.
- Maar… “God had de wereld zo lief dat Hij zijn enige Zoon heeft gegeven, opdat iedereen die in Hem gelooft niet verloren gaat, maar eeuwig leven heeft” (Johannes 3:16).
- De verkondiging van deze blijde boodschap brengt mensen tot geloof in Jezus Christus. Mensen worden opgeroepen tot bekering.
- De toorn van God blijft op hen die dit evangelie niet geloven (verwerping).
- Wie de blijde boodschap aanneemt en de Heiland met een echt geloof aanvaardt, valt niet onder de toorn van God maar ontvangt door dat geloof in Jezus Christus het eeuwige leven (verkiezing).
- Wanneer iemand dit niet gelooft, ligt dat niet aan God, maar aan hem zelf.
- Wie dit wel gelooft, moet dat geloof zien als een genadegave van God. Niet verdiend en toch gekregen!
- Echt geloven is geen aktie van de mens zelf (het discussiepunt tussen Gomarus en Arminius!), maar Gods genadewerk. De mens beschikt niet over God, maar Hij over ons. Wij zijn mens. God is God.
- Deze verkiezende liefde van God voor de mens zal nooit veranderen en ligt vast vanaf het begin tot in de eeuwigheid.
Slot
De buitenlandse waarnemers vertrekken vanaf 9 mei weer naar huis. Eind mei 1619 wordt de synode gesloten. De gemeente Dordrecht biedt de afgevaardigden een afscheidsdiner aan en allen worden vereerd met een speciaal geslagen herinneringspenning.
’t Is voorbij.
Voor de remonstrants georiënteerde predikanten ook. Velen van hen nemen voorlopig de wijk naar de Zuidelijke Nederlanden…
Voor raadpensionaris Van Oldenbarnevelt is het ook voorbij: hij wordt te Den Haag onthoofd, nog voor de synode officieel is gesloten…
Hugo de Groot zit gevangen op slot Loevestein…
De naam “Dordt” blijft ondanks alles, maar ook dankzij de Leerregels en de Statenvertaling hangen…
400 jaar later nog steeds.
Oud-nieuws rond de Grote Kerk | J. Doolaard